Gần bốn chục năm tôi mới quay lại làng Thông. Đứng tần ngần ở ngã ba Gòn nơi rẽ vào làng, tôi bỗng nhớ cây gạo trổ bông đỏ rực mùa hè năm ấy. Giờ không còn cây gạo ấy, con đường làng cũng không còn rợp bóng tre, nhà cửa san sát hai bên như phố thị. Câu ca dao vui thời dĩ vãng bỗng như văng vẳng bên tai tôi:
“ Làng Thông trồng đậu trồng cà
Hạt đậu thì đỏ núm cà thì xanh!”
“Mớ đời con gái làng Thông
Cái váy thì mỏng cái mông thì tròn!”
Gặp bà già cắp rổ rau ra chợ bán, tôi hỏi:
- Bà có biết nhà bác Đào?
Bà hỏi lại :
- Chú hỏi Đào nào?
- Dạ, Đào là vợ bác Viên liệt sỹ!
Bà nhìn tôi chăm chú rồi khẽ la lên:
- Chú Minh! Có phải chú Minh bên Bóng ?
- Vâng !
- Không nhận ra chị à? Chị là Đào vợ anh Viên đây!
Chị Đào buông rổ rau, những mớ rau ngải cứu nhỏ xíu rơi tung tóe ra đường. Tôi sững sờ. Chị Đào đây ư! Có thật là chị Đào? Tôi thầm kêu lên khi nắm bàn tay gầy guộc, mỏng mảnh, nhìn khuôn mặt choắt cheo đầy nếp nhăn dưới vành khăn mỏ quạ lòa xòa những sợi tóc trắng. Cô diễn viên văn công nổi tiếng xinh đẹp ngày nào đã trở thành một bà lão lưng còng hom hem thế này ư?
Tôi nói:
- Chị thay đổi nhiều quá em không nhận ra.
Chị Đào cười:
- Chị già lắm rồi phải không chú?
Tôi biết mình trót lỡ lởi làm chị Đào tủi thân. Nhìn nụ cười buồn trên đôi môi đỏ thắm quýt trầu của chị, tôi bỗng nhận ra cái duyên thời con gái vẫn chưa dứt bỏ chị. Chị nhặt vội mấy mớ rau bỏ vào rổ rồi quay quả dẫn tôi về nhà. Vừa đi chị vừa háo hức kể:
- Cháu Thắm thỉnh thoảng lại nhắc đến chú. Nó ở với chị. Nó được thằng con trai ngoan lắm. Chính vợ chồng nó đã mang hài cốt của anh chú về đấy...
Chị Đào không hề trách tôi nửa lời rằng sao gần bốn mươi năm tôi không sang thăm chị, dù làng Bóng với làng Thông chả cách bao xa, và năm nào tôi cũng về. Chị ấy không trách tôi càng cảm thấy ân hận. Đôi khi mình trách người khác vô tình nhưng bản thân lại tệ hơn .
Nhà của chị Đào ở cuối xóm. Ba gian nhà ngói đơn sơ , phía trước có mảnh vười trồng toàn rau ngải cứu. Bàn thờ anh Viên ở gian giữa ,tấm ảnh đen trắng của anh đã bạc màu lồng khung kính đặt cạnh cây nhị. Tôi thắp ba nén nhang , đứng nghiêm trước chân dung người đồng đội. Tôi ngạc nhiên khi thấy hai chiếc vé tàu hỏa dán vào ảnh anh Viên.
Chị Đào bảo:
- Vé tàu đưa anh chú về quê đấy!
Chị lấy tay chùi nước mắt , khẽ khàng lau khung ảnh và chiếc bầu nhị nhẵn bóng vết tay người chồng đã hy sinh.
Chị bảo tôi:
- Anh Viên còn sống năm nay bảy hai. Anh ấy hơn chú năm tuổi...
Vâng, anh Viên hơn tôi năm tuổi, nhưng hai anh em nhập ngũ cùng một ngày. Khi nhập ngũ tôi mới chỉ là một cậu học sinh vừa tốt nghiệp cấp III, anh Viên đã là một cán bộ văn hóa thông tin . Anh kẻ khẩu hiệu đẹp, kéo nhị rất hay,có giọng hát ấm và đóng kịch cũng có duyên. Người ta gọi anh là “ Viên dao pha” trong đội văn công không chuyên của huyện. Nhờ đa tài như vậy mà anh Viên cua được chị Đào, khi con trai làng Thông hồi ấy hễ thấy chị đâu là mắt la mày lém, trong đó có anh Châu học Tiệp Khắc về , cưỡi xe đạp favorit láng coong bám chị như đỉa . Chị Đào vừa đẹp vừa hát hay. Những điệu chèo “Sắp qua cầu”, “ Đường trường thủy chiều”, “ Luyện năm cung” , “ Chầu văn” chị hát tròn vành rõ tiếng chất giọng mượt mà say lòng người.
Đêm liên hoan tiễn chúng tôi lên đường, anh Viên và chị Đào lên sân khấu diễn trích đoạn một vở chèo đôi trai gái yêu nhau , trước ngày nhập ngũ, anh thanh niên tỏ ra băn khoăn để thử lòng người yêu. Anh Viên hát điệu sa lệch chênh:
“Ai chả biết đi là tiến bộ! Nhưng mẹ già còn đó cậy ai trông?”
Chị Đào hát đối: “Anh còn chú bác?”
Anh Viêt hát đối lại: “Chú bác chưa thông!”
Chị Đào : “Anh còn đoàn thể?”
Anh Viên: “Còn bận việc chung!”
Chị Đào: “Thì đành em nhận!”
Anh Viên: “Lạ đời chưa cưới đã làm dâu ...”
Chị Đào nghiêng vành nón che đôi má thẹn đỏ bừng, đôi mắt long lanh chứa chan hạnh phúc. Cảnh và người đều thật, không hề có một tý giả dối nào. Thưở ấy anh Viên, chị Đào và chúng tôi hồn nhiên hát, hồn nhiên cười vì chung quanh đều là ánh hào quang rực rỡ.
Anh Viên và tôi vào đơn vị công binh,đóng quân ở Tam Nông , Phú Thọ được 3 tháng thì tôi đi học sỹ quan, anh Viên được điều lên trung đoàn vào đội tuyên văn. Bẵng đi suốt chín năm, mùa khô 1974 chúng tôi mới gặp lại nhau.
Hôm ấy tôi đến tiểu đoàn 739 đang mở tuyến đường từ Campuchia xuyên sang Cà Tum, Tây Ninh, chuẩn bị chiến dịch Hổ Chí Minh, tình cờ gặp anh Viên. Không ngờ anh đã rời đội tuyên văn trung đoàn , xuống đơn vị chiến đấu từ lâu và hiện đang làm đại đội phó chỉ huy đơn vị bắc cầu qua suối Bà Chiêm.
Anh Viên nói:
- Hồi anh em mình nhập ngũ, tớ với Đào đóng kịch hóa ra thật . Đào giữ lời hứa chăm sóc mẹ tớ như con dâu, nhưng mãi cuối năm 68 tớ mới được về phép tổ chức cưới. Năm 69 sinh cháu Thắm. Cuối năm 1970 , trước khi rời đội tuyên văn xuống đơn vị đi B2, tớ được về tranh thủ , bé Thắm đã biết nghe bố kéo nhị cho mẹ hát và bập bẹ hát theo...
Hai anh em đang nói chuyện thì chiến sỹ đến báo phát hiện bom nổ chậm dưới bến, anh Viên bảo tôi:
- Tớ phải đi !
Anh không kịp bắt tay tôi . Mười phút sau một tiếng nổ dội lên ở phía bến. Linh tình báo điềm chẳng lành, tôi băng rừng chạy xuống .Bến cầu mù mịt khói bụi, gỗ đá ngổn ngang , mùi thuốc bom khét lẹt. Anh Viên cùng năm chiến sỹ hy sinh, xác anh bị hất lên một chạng ba cây.
Tháng 6 năm 1975, từ Sài Gòn, tôi mang chiếc ba lô đựng tư trang và tấm bản đồ mộ chí của anh Viên về cho chị Đào. Chị ôm chiếc ba lô khóc chết ngất, trong khi cháu Thắm ôm con búp bê tôi mua cho hỏi : “Sao bố Viên không về với chú?”
... Chị Đào vừa bó những mớ rau ngải cứu vừa kể cho tôi nghe cuộc sống côi cút của mẹ con chị ba mươi chín năm qua. Anh Viên hy sinh lúc chị mới ba mươi tuổi , còn trẻ đẹp, nhiều người đặt vấn đề, nhưng chị thương con, thương anh Viên , nên dứt khoát ở vậy nuôi con, lo hương khói cho chồng và bố mẹ chồng...
Chị nói:
- Từ khi chú đưa tấm bản đồ mộ chí anh Viên, chị muốn đi đón anh về, nhưng nấn ná mãi đến năm tám sáu mới đưa được anh về.
Sự nấn ná của chị Đào chung quy chỉ vì nghèo. Cái thời hợp tác xã nông nghiệp đã lên bậc cao ấy làng Thông vẫn chỉ có hai vụ lúa . Chị Đào là lao động chính , mỗi vụ làm được 900 điểm , mỗi điểm được chia 2 lạng thóc, nhân lên được 180 kg . Ngần ấy thóc xay, giã ra được 126 kg gạo. Hai mẹ con dẻ xẻn vẫn không đủ ăn 6 tháng. Chị Đào phải quai bờ sông, bờ mương trồng thêm khoai sắn ăn độn. Chị chủ tâm dành mảnh vườn trước nhà trồng rau , mùa nào thức ấy, bán lấy tiền mua cám nuôi con lợn, cố gom góp dành dụm tiền làm lộ phí vào Nam bốc mộ anh Viên. Nhưng bé Thắm ốm đau quặt quẹo nên được đồng nào hết đồng ấy.
- Năm 1986 mới dành dụm được hơn trăm đồng cho cháu Thắm đi đón bố về chú ạ!
Chị Đào nói và rướm nước mắt. Giữa lúc đó cái Thắm con gái chị đạp xe về. Mới ngày nào còn là một đứa bé ngây thơ ôm con búp bê hỏi tôi “Sao bố Viên không về với chú?” , giờ Thắm đã là một phụ nữ đứng tuổi, và gương mặt đã hiện lên những nếp nhăn từng trải lo toan. Tôi nói với Thắm:
- Năm tám sáu cháu mới mười bảy tuổi mà đi vào tận Tây Ninh mang được hài cốt bố về , giỏi thật! Ngày vào Nam bố cháu phải đi bộ vượt Trường Sơn, ngày trở về được đi tàu Thống Nhất, chắc bố cháu vui lắm.
Tôi không ngờ Thắm đáp lại câu nói vui của tôi bằng lời nói ngắn ngủn, chua cay:
- Chiếc vé tàu phải trả bằng máu đấy chú ạ!
- Cái con này! Chị Đào đập tay vào lưng con gái. Tôi hỏi :
- Chuyện gì xảy ra vậy cháu?
Thắm kể:
